Τι κατέρρευσε το 1989;

ΤΙ ΚΑΤΕΡΡΕΥΣΕ ΤΟ 1989;

ΤΙ ΚΑΤΕΡΡΕΥΣΕ ΤΟ 1989;

Η ιστορία είναι πανούργα και καπριτσόζα. Η Σοβιετική Ένωση που σταμάτησε το Ναζισμό στο Στάλινγκραντ και τον έστειλε στα «χρονοντούλαπα» της ιστορίας, σήμερα αντιμετωπίζει το εθνικοσοσιαλισμό ως ένα ενδεχόμενο της προοπτικής της. Ο Πούτιν και η νεολαία του που ονομάζεται NASHI δημιουργούν αυτή την προοπτική. Πώς έφτασαν τα πράγματα ως εδώ; Τι ήταν αυτό που κατέρρευσε πριν από 20 χρόνια, το 1989, και άνοιξε το δρόμο για το εθνικιστικό Πουτινικό κράτος;

Διατυπώθηκαν πολλές θεωρίες για την ΕΣΣΔ και τους δορυφόρους της. Άλλοι την αποκάλεσαν «εκφυλισμένο εργατικό κράτος» γιατί δεν είχε λάβει χώρα παλινόρθωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής ενώ ο οικονομικός προγραμματισμός και η εθνικοποιημένη βιομηχανία ήταν ακόμη σε εφαρμογή. Όμως, το κράτος βρισκόταν υπό τον έλεγχο της γραφειοκρατικής κάστας της οποίας τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα ήταν αντίθετα με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης. O Λέων Τρότσκι θεωρούσε ότι η γραφειοκρατία είχε αποκτήσει πρωτόγνωρο βαθμό ανεξαρτησίας από την κυρίαρχη τάξη. Η γραφειοκρατία λαμβάνει αστικά χαρακτηριστικά χωρίς να υπάρχει στο πλάι της εθνική αστική τάξη. Είναι με την έννοια αυτή, συνεχίζει ο Τρότσκι, «το μοναδικό προνομιούχο και διευθντικό στρώμα της Σοβιετικής κοινωνίας». Ως συνέπεια, η πολιτική επανάσταση υπέρ της συνέχισης της επαναστατικής πολιτικής και την ανατροπή της γραφειοκρατικής εξουσίας ήταν η πρόταση του Τρότσκι και μιας μερίδας των οπαδών του. Για τον ίδιο αυτή η επανάσταση ήταν αναπόφευκτη. Μετά το θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν στην ΕΣΣΔ επικράτησε μια πιο τεχνοκρατική γραφειοκρατική κάστα που επιδίωκε τον εκσυγχρονισμό αυτού του συστήματος. Η κριτική του Μάο Τσε Τουνγκ και του Κινέζικου ΚΚ προς την ΕΣΣΔ ήταν έντονη. Οι σινοσοβιετικές σχέσεις πέρασαν από 40 τρικυμιώδη κύματα με αποκορύφωμα την εποχή της Πολιτιστικής Επανάστασης που αναδείκνυε μια διαφορετική επαναστατική προοπτική καθώς αναγνωριζόταν ότι η πάλη των τάξεων συνεχίζεται στα πλαίσια του σοσιαλισμού. Κατά τη Μαοϊκή κριτική, η ΕΣΣΔ είχε περάσει στον έλεγχο μιας νέας καπιταλιστικής τάξης, που οφείλεται στην επικράτηση των «χρουστσωφικών ρεβιζιονιστών». Η μαοϊκή κριτική, αν και άστοχη καθώς ελάχιστη ήταν η κριτική της σταλινικής πολιτικής που επί της ουσίας την αντιπαρέθετε ως δείγμα σοσιαλιστικής οικοδόμησης, έθεσε το θέμα της «καπιταλιστικής επανόρθωσης» και της έννοιας μιας «νέας αστικής τάξης».

Στην αντίπερα όχθη, αυτή των επιγόνων του τροτσκιστικού κινήματος, ένας σημαντικός στοχαστής αγωνιστής, ο Τόνι Κλιφ έθετε θέμα δημιουργίας ενός «κρατικού καπιταλισμού» στην ΕΣΣΔ. Το βασικό κριτήριό του ήταν ποιος κατέχει τον έλεγχο της οικονομίας μέσω της διοίκησης των εργοστασίων. Στην πρώτη φάση, υποστηρίζει, την διαχείριση των εργοστασίων την είχαν τα συνδικάτα που σε συνδυασμό με τους εκπρόσωπους του Μπολσεβίκικου κόμματος, των εργοστασιακών επιτροπών και με τον τεχνικό διευθυντή. Το 1937 όταν είχε επικρατήσει οριστικά η διευθυντική τάξη σε συμμαχία με τους στρατιωτικούς και την ανώτερη κάστα των κομματικών στελεχών καταργήθηκε επίσημα η εργατική διαχείριση και αυτή ανατέθηκε στους διευθυντές. Τέλος, εκτός από την κατάργηση της δημοκρατίας η κυρίαρχη τάξη επέβαλε την υποταγή κάθε σχεδίου ανάπτυξης στην κεφαλαιακή συσσώρευση της βιομηχανίας και του στρατιωτικού-πολεμικού τομέα τσακίζοντας τη λαϊκή κατανάλωση. Τη συζήτηση προχώρησαν τα μέλη του ΣΚΜΒ Adam Buick και John Crump που ανέπτυξαν δημιουργικά προηγούμενες απόπειρες να συγκροτηθεί μια θεωρία του κρατικού καπιταλισμού.

Οι S. Resnick και R.Wolff χρησιμοποιούν την Αλτουσεριανή έννοια του «επικαθορισμού» για να μας υπενθυμίσουν ότι όλες οι πλευρές της κοινωνίας διαμορφώνουν τις άλλες και διαμορφώνονται από αυτές. Προωθούν μια μη ντετερμινιστική μαρξιστική ανάλυση και αρνούνται εμφατικά την απόλυτη αναγωγή της πολιτικής και της κουλτούρας στην οικονομική βάση και τη λογικά του «ιστορικά αναπόφευκτου». Θεωρούν ότι κάθε κοινωνία κρίνεται από το είδος των μηχανισμών και διαύλων μέσω των οποίων γίνεται η παραγωγή, ιδιοποίηση και διανομή του υπερπροϊόντος και τα ερωτήματα που θέτουν προς απάντηση είναι τα εξής: ποιος επιτελεί την αναγκαία εργασία και την υπερεργασία, ποιος λαμβάνει το παραγόμενο πλεόνασμα μια ποιος το διανέμει και σε ποιους; Οπότε, κομμουνιστική είναι μια ταξική δομή εάν και όταν οι άνθρωπο που συλλογικά παράγουν το πλεόνασμα είναι ταυτόχρονα αυτοί που συλλογικά το ιδιοποιούνται και το διανέμουν. Απέρριψαν, έτσι, τις εκδοχές -μαρξιστικές και αστικές- εκείνες που απέδιδαν πρωτεύοντα ρόλο στο είδος της άσκησης της εξουσίας ή στο είδος της νομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Υποστήριξαν ότι: 1) ότι ένα ιδιαίτερο είδος καπιταλιστικής ταξικής δομής αποτελούσε το πραγματικό ταξικό περιεχόμενο του Σοβιετικού «σοσιαλισμού» και (2) ότι ο κομμουνισμός απαντήθηκε μόνο σε πολύ περιορισμένα και υποδεέστερα πεδία της Σοβιετικής οικονομίας και έλαβε τη μορφή ενός κομμουνιστικού τύπου ταξικής δομής.. Παρά το γεγονός ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρξης της ΕΣΣΔ συνυπήρχαν μορφές διανομής του υπερπροϊόντος που είτε ανάγονταν στην «αρχαία», τη φεουδαρχική, είτε στην καπιταλιστική, τη σοσιαλιστική και την κομμουνιστική οικονομία, οι συγγραφείς διακρίνουν την προ της σοβιετικής επανάστασης περίοδο και την μετά το 1989 μεταβατική περίοδο ως καθαρά καπιταλιστικές ενώ την ενδιάμεση περίοδο την θεωρούν κρατικό-καπιταλιστική, παρά την αλλαγή των πολιτικών ελίτ που κυβερνούσαν κάθε φορά.

Εν κατακλείδι, οι Resnick και Wolff μας επισημαίνουν ότι στην μετά την κατάρρευση στη Ρωσία «για μια ακόμη φορά, δεν υπάρχει καμιά αντίληψη των τάξεων με την έννοια της υπερεργασίας.» Χωρίς αυτή, τονίζουν πως δεν χρειάζεται ιδιαίτερη διορατικότητα για να υποθέσει κανείς το πώς η μετασοβιετική κοινωνία θα κατανοήσει και θα αντιδράσει όταν η πρώτη μεγάλη κρίση πλήξει την ιδιωτική καπιταλιστική οικονομία της. Από τη μια πλευρά, πολλοί θα απαιτήσουν τότε μια «θεμελιακή» αλλαγή τέτοια που θα μπορεί να επιτρέψει σε μια Ρωσική ομοσπονδία να κατευθύνει το εκκρεμές πίσω σε ένα φιλελεύθερο ή αριστερό κρατικά διευθυνόμενο ιδιωτικό καπιταλισμό ή ίσως ακόμη πιο πέρα σε έναν κρατικό καπιταλισμό. Από την άλλη πλευρά, πολλοί μπορεί να απαιτήσουν ένα δεξιό κρατικά κατευθυνόμενο ή ακόμα και φασιστικό κρατικό καπιταλισμό. Σε κάθε περίπτωση, μια μετάβαση από τον ιδιωτικό πίσω προς τον κρατικό καπιταλισμό θα γίνει αντίθετα αντιληπτή ως μια “θεμελιώδης” αλλαγή από ένα κοινωνικό σύστημα σε ένα άλλο.

Θανάσης Τσακίρης
http://tsakiris.snn.gr
http://tsakthan.blogspot.com